Khi AI làm ‘thầy’: Tri thức đang bị thuật toán ‘lập khuôn’?

Trong bối cảnh công nghệ phát triển mạnh mẽ, trí tuệ nhân tạo (AI) đang ngày càng bước sâu vào đời sống học tập và nghiên cứu của con người. Từ lớp học phổ thông đến giảng đường đại học, từ những khóa học trực tuyến đến nghiên cứu chuyên sâu, AI đã trở thành “người thầy” mới, hỗ trợ tiếp cận tri thức nhanh chóng và thuận tiện.

“Thầy giáo” AI lên ngôi

Các công cụ như ChatGPT, Gemini hay Copilot… có khả năng giải đáp câu hỏi ở hầu hết mọi lĩnh vực từ ngoại ngữ, lập trình, khoa học cho tới kỹ năng mềm chỉ trong vài giây. 

Không chỉ đưa ra câu trả lời, AI còn có thể giải thích chi tiết, đưa ví dụ minh họa, thậm chí cá nhân hóa lộ trình học dựa trên trình độ và nhu cầu của từng người. Điều này giúp tiết kiệm thời gian, giảm chi phí, đồng thời mở ra cơ hội tiếp cận tri thức cho những người vốn gặp khó khăn với phương pháp học truyền thống.

Nhiều giáo viên và phụ huynh xem AI là trợ giảng hoặc gia sư tại nhà, hỗ trợ soạn bài, luyện tập và củng cố kiến thức. Học sinh, sinh viên tận dụng AI để tra cứu, làm bài tập và rèn kỹ năng… 

Ở góc độ này, AI dường như đang mở ra một cánh cửa tri thức rộng lớn, giúp người học tiến nhanh hơn trong hành trình chinh phục kiến thức.

Bạn Ngọc Thiện, sinh viên ngành công nghệ thông tin, cho biết thường dùng ChatGPT để giải nhanh bài tập lập trình. Chỉ cần nhập yêu cầu, AI lập tức đưa ra đoạn mã hoàn chỉnh kèm giải thích, giúp tiết kiệm hàng giờ so với việc tự tìm kiếm trên Google hay lật sách.

Khi tri thức bị soi qua “lăng kính” thuật toán

Tuy nhiên, đằng sau lợi ích ấy là một câu hỏi đáng lo ngại: liệu tri thức con người đang thực sự được mở rộng, hay đang bị đóng khung bởi chính khuôn mẫu mà thuật toán dựng lên?

AI, dù thông minh đến đâu, vẫn chỉ là sản phẩm của dữ liệu huấn luyện. Mỗi mô hình được “nuôi” bằng kho thông tin có sẵn vốn tiềm ẩn những định kiến, thiếu sót và giới hạn nhất định. Câu trả lời mà AI cung cấp không phải là “sự thật tuyệt đối”, mà là phiên bản thông tin đã được chọn lọc, tổng hợp và tối ưu theo cách mà thuật toán cho là phù hợp, an toàn hoặc phổ biến nhất.

Theo nghiên cứu Your Brain on ChatGPT (6-2025) của MIT Media Lab, việc lạm dụng AI để viết luận khiến sản phẩm trở nên đồng nhất, nhiều bài bị đánh giá là “soulless” (không có hồn) và cho thấy dấu hiệu suy giảm khả năng phản biện. Khi học lập trình, AI cũng thường hướng dẫn theo “cách phổ biến nhất”, bỏ qua những phương pháp sáng tạo hoặc ít gặp nhưng vẫn hiệu quả.

Hệ quả là kỹ năng tìm kiếm và so sánh thông tin dần mai một. Người học dễ chấp nhận câu trả lời đầu tiên như một chân lý, thay vì tiếp tục đặt câu hỏi hoặc tìm hiểu thêm. Lâu dần, tư duy bị định hình theo lối mòn mà thuật toán đã vạch sẵn, khiến sự đa dạng và sáng tạo trong tiếp cận tri thức bị thu hẹp.

Tri thức mở hay tri thức trong khuôn?

AI chắc chắn sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong giáo dục, nhưng nó không thể và không nên thay thế hoàn toàn quá trình học chủ động của con người. Thay vì coi AI là “người thầy” tuyệt đối, chúng ta cần nhìn nhận nó như một công cụ hỗ trợ hữu ích nhưng cần được kiểm soát.

Người học phải chủ động kiểm chứng thông tin, đối chiếu với nhiều nguồn khác nhau, cả trực tuyến và truyền thống. Quan trọng hơn, cần rèn luyện tư duy phản biện và khả năng đặt câu hỏi sâu, để không chỉ tiếp nhận kiến thức, mà còn hiểu bối cảnh, nguồn gốc và giới hạn của nó.

Tri thức chỉ thực sự rộng mở khi con người dám bước ra khỏi khuôn mẫu mà thuật toán dựng lên. Khi đó, AI không phải là khuôn khổ trói buộc tư duy, mà trở thành cánh tay nối dài giúp chúng ta vươn xa hơn trên con đường khám phá và sáng tạo.